Rumi Aylar Nelerdir? Veriyle, Hikâyeyle ve Farklı Bakışlarla Zamanı Konuşalım
Zamana tek bir pencereden bakmayı hiç sevmedim. Bir konuya veriyle yaklaşmayı seven arkadaşlarım kadar, toplumsal etkileri ve insan hikâyelerini önceleyen dostlarım da var. Bugün “Rumi aylar nelerdir?” sorusunu birlikte açalım: Hem tarihsel verilerle, hem de gündelik hayattan küçük sahnelerle… Üstelik farklı bakışların birikimini selamlayarak.
Rumi Takvim Kısaca: Neye, Ne Zaman ve Neden?
Rumi takvim, Osmanlı’da Tanzimat’tan sonra resmî ve malî işlerde kullanılan, Güneş yılı esaslı bir takvimdir; teknik olarak Jülyen takvimine dayanır. 13 Mart 1840 (Rumi 1 Mart 1256) tarihiyle birlikte, dinî alanda kullanılan Hicrî takvimin yanına “sivil/malî” amaçlı bu güneş esaslı sistem eklenmiştir. Cumhuriyet’in ilk yıllarına, 1926’ya kadar da kullanım görmüştür. Bu takvimin varlığı, devlet muhasebesini mevsimlerle uyumlu ve sabit bir yıl uzunluğuna bağlama ihtiyacından doğmuştur. ([Vikipedi][1])
Veri sevenler için not: Rumi takvim Jülyen esaslı olduğu için Miladî (Gregoryen) takvimle özellikle 20. yüzyılda 13 günlük fark oluşuyordu. Bu farkı azaltmak ve uluslararası eşgüdümü kolaylaştırmak amacıyla 1917’de reformlar yapıldı; 1918’den itibaren malî yılbaşının 1 Ocak’a çekilmesiyle sivil hayatla hesapların senkronizasyonu güçlendirildi. ([Vikipedi][2])
Rumi Ayların Listesi: Adlar, Sıralama ve Eşleştirmeler
Rumi takvimde aylar, bugünkü Gregorian aylarıyla birebir güneş döngüsünü izler; ancak tarihî adlandırmalar Osmanlıca/Süryanice kökenlidir. Klasik Rumi ay adları şu şekildedir:
Kânun-ı Sânî (Ocak)
Şubat (Şubat)
Mart (Mart)
Nisan (Nisan)
Mayıs (Mayıs)
Haziran (Haziran)
Temmuz (Temmuz)
Ağustos (Ağustos)
Eylül (Eylül)
Teşrin-i Evvel (Ekim)
Teşrin-i Sânî (Kasım)
Kânun-ı Evvel (Aralık)
Tarih boyunca kimi dönemlerde malî yıl 1 Mart’ta başlardı; 1918’den sonra 1 Ocak uygulaması öne çıktı. Ayrıca 1945’te, dilde sadeleşme kapsamında Teşrin ve Kânun adlarının yerini sırasıyla Ekim, Kasım, Aralık, Ocak aldı. Bu yüzden arşiv belgelerinde “Teşrin-i Evvel” görürseniz, günümüze çevirirken “Ekim”i okuyun. ([Vikipedi][2])
“Erkeklerin Veri Odaklı, Kadınların Toplumsal Etki Odaklı” Yaklaşımı: Bir Karşılaştırma
Bu başlık bir genelleme tehlikesi taşısa da iki farklı düşünme biçimini kıyaslamak için işe yarayabilir. Her bireyin yaklaşımı benzersizdir; burada bahsedilenler toplumsal olarak sıklıkla gözlenen eğilimlerdir.
Objektif/Veri Odaklı Mercek (çoğu zaman “analitik” diye anılır):
Bu bakış, Rumi takvimi; 1840 kabul tarihi, Jülyen temeli, 1917 senkronizasyonu, 1 Ocak malî yılbaşı, Gregoryenle 13 günlük fark gibi ölçülebilir verilerle anlatır. Avantajı; arşiv okuması, tarihî belge tarihlemesi, bütçe ve vergi kayıtlarının “hangi aya tekabül ettiğini” kusursuz çözmede netlik sağlamasıdır. ([Vikipedi][1])
Duygusal/Toplumsal Etki Odaklı Mercek (çoğu zaman “hikâye/anlam” diye anılır):
Bu yaklaşım, ay adlarının kültürel hafızadaki karşılıklarını, dilden dile aktarılan kullanımları ve takvim reformlarının gündelik hayatı nasıl değiştirdiğini öne çıkarır. Teşrinlerin dilimizde bıraktığı iz, Kânunların kışa çağrışımı ve 1 Mart’tan 1 Ocak’a taşınan yılbaşı ritüellerinin mahalle esnafından memurlara kadar uzanan etkileri bu merceğin ilgi alanına girer. (Reformların tarihçesine dair veriler burada da belirleyicidir.) ([Vikipedi][2])
Gerçek Hayattan Bir Sahne: Galata’daki Kâtib ve Bursa’daki Dokumacı Aile
1917 kışı, Galata: Bir kâtib, devletin yeni düzenlemelerine göre ödeme takvimlerini güncelliyor. Teşrin-i Sânî yerine “Kasım” yazmaya alışmaya çalışırken, defterlerinde 13 günlük farkı doğru hesaplamak için yanına bir dönüştürme cetveli koyuyor. Çünkü hatalı bir tarih, maaşın geç ödenmesine kadar gidebilir. (Rumi–Gregoryen farkı ve 1917 düzenlemeleri bu sahnenin arka plan verisidir.) ([Vikipedi][2])
Bursa’da bir dokumacı aile: Yılbaşı 1 Mart’tan 1 Ocak’a alındığında, kışın tam ortasında “yeni yıl” fikrine alışıyorlar. Ücretler, vergi taksitleri ve pazarın mevsimsel akışı yeniden hizalanıyor. Ailenin hafızasında “Teşrin”lerin sonbahar telaşı, “Kânun”larınsa soba başı sohbeti olarak kalıyor. Dildeki sadeleşmeyle birlikte çocuklar artık “Ekim, Kasım” diyor; dede ise hâlâ “Teşrin” diye anıyor. (Yılbaşı değişimi ve ad dönüşümleri veriye dayalı tarihsel bir fondur.) ([Vikipedi][2])
Arşiv, Müzakere ve Pratik: Rumi Aylar Neden Hâlâ Önemli?
Arşiv ve tarih çalışmaları için: Belge tarihlerinin doğru çevrilmesi hatasız kronoloji demektir. Rumi ayları bilmek, hem yerel tarih hem aile soy kütüğü araştırmalarında hayati önem taşır. Diyanet’in ve akademik kaynakların sağladığı dönüşüm tabloları ve tarih eşlemeleri bu yüzden sık başvurulur. ([Diyanet İşleri Başkanlığı][3])
Gündelik hafıza ve kültür için: Ay adları, sadece “isim” değildir; mevsim duygusunu, şehir ritmini ve dilin tarihini taşır. 1945’teki ad değişimleri bile, takvimin kültürel katmanlarını anlamamıza yardım eder. ([Vikipedi][2])
Uluslararası uyum için: Jülyen–Gregoryen farkının kapatılması ve 1 Ocak’ın benimsenmesi, devlet muhasebesi ile dış ticaret akışını aynı takvim diliyle konuşur hâle getirdi. ([Vikipedi][2])
Hızlı Rehber: “Rumi Aylar”ı Okurken Küçük İpuçları
1. Teşrin-i Evvel/Sânî gördüğünüzde aklınıza Ekim/Kasım gelsin. Kânun-ı Evvel/Sânî ise Aralık/Ocak’tır. ([Vikipedi][2])
2. Belge 1917–1918 eşiklerine yakınsa, yılbaşı ve 13 günlük fark notunu mutlaka kontrol edin. ([Vikipedi][2])
3. 1945 sonrasındaki metinlerde, genellikle bugünkü Türkçe ay adları kullanılır; eski ve yeni adlar aynı aya karşılık gelir. ([Vikipedi][2])
Söz Sizde: Zamanı Hangi Gözle Okuyorsunuz?
Siz Rumi ayları hangi gözle okumayı seviyorsunuz: Verilerin titiz terazisinde mi, yoksa hikâyelerin sıcak kalbinde mi?
Aile büyüklerinizin dilinde “Teşrin” ve “Kânun” hâlâ yaşıyor mu, yoksa sizce bugünkü adlar daha mı sahici?
Arşiv araştırması yapanlar: Rumi tarihten Miladî’ye çevirirken en çok nerede zorlanıyorsunuz?
Yorumlarda buluşalım; farklı merceklerle bakınca zamanın nasıl zenginleştiğini birlikte görelim.
[1]: https://tr.wikipedia.org/wiki/Rumi_takvim?utm_source=chatgpt.com “Rumi takvim – Vikipedi”
[2]: https://en.wikipedia.org/wiki/Rumi_calendar?utm_source=chatgpt.com “Rumi calendar”
[3]: https://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/Sayfalar/RumidenHicriveMiladiye.aspx?utm_source=chatgpt.com “Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü”